Kowal bezskrzydły (Pyrrhocoris apterus) – bo w grupie raźniej… i bezpieczniej

Kowale. Chyba najbardziej znane owady, jakie możemy spotkać w miastach i to zarówno tych dużych, jak również małych. Nie zawsze jednak z nazwy, przynajmniej tej oficjalnej. Często bowiem posiadają własne, bardziej lokalne. Szczególnie mocno przylgnął do nich przydomek „tramwajarze” i chyba nie bez powodu, zwłaszcza gdy spojrzymy na kopulujące osobniki. Taki widok, może być zresztą nawet zabawny. Gorszący, zaczyna się dopiero wtedy, gdy pojawia się całe stado, oblegające pień lub sąsiadujący z nim murek. Jakby tego było mało, takie widoki wcale nie należą do rzadkości. Tak liczne pluskwiaki mogą przerazić bardzo wielu ludzi, jednak mnie zaciekawiły na tyle, że w dzieciństwie rozpocząłem swoją przygodę z owadami, właśnie od nich. No ale dobrze, nie będę się rozpisywał o swoich dziecięcych latach, czas bowiem przedstawić wam naszych „tramwajarzy”.

Systematyka i wygląd

W naszym kraju mamy dwóch przedstawicieli rodziny kowalowatych (Pyrrhocoridae). Oprócz naszego bohatera, jest to również Pyrrhocoris marginatus, ale przyznam, że brak mi o nim więcej danych. Wiem na pewno, że jest niemal po całości czarny, dzięki czemu nie ma możliwości pomylenia go z kowalem bezskrzydłym.

Kowale bezskrzydłe to nieduże pluskwiaki, które osiągają około 1 cm. Rzucają się jednak w oczy, dzięki niezwykle charakterystycznemu ubarwieniu, chyba najbardziej rozpoznawalnemu wśród wszystkich polskich owadów. Wprawdzie istnieje jeszcze jeden gatunek pluskwiaka, o bardzo podobnym wzorze i barwie, jednak nie jest on dokładnie taki sam, jak kowal, o czym zresztą wspomnę pod koniec artykułu. Sam kowal posiada krwistoczerwony wzór, złożony z czerwonej obwódki wokół przedplecza i odwłoka, oraz niemal zupełnie czerwonych półpokryw skrzydłowych (na każdej pokrywie znajduje się jedna czarna kropka, a powyżej niej równie czarna, ukośna kreseczka). Głowa, środek przedplecza, tarczka, odwłok oraz cały spód ciała, są z kolei zupełnie czarne.

Nieco inaczej wyglądają osobniki tuż po przeobrażeniu się w imago. Zanim nabiorą właściwych sobie barw, są bowiem jednolicie żółto-czerwonawe, przez co zwracają na siebie uwagę w czerwono-czarnym tłumie innych kowali. Zdjęcie takiego osobnika możecie zobaczyć poniżej.

Również larwy posiadają kombinację czerwono-czarną, ale w nieco innym układzie. U nich bowiem, odwłok jest niemal po całości czerwony, zaś u starszych osobników, przez jego środek biegnie rząd czarnych plamek. Zalążki skrzydeł z kolei, są niemal zupełnie czarne. Wróćmy jednak jeszcze do imago, bo trzeba wspomnieć o skrzydłach. Nazwa mówi nam, że kowale nie mają skrzydeł, jednak nie jest to do końca prawda. U części kowali, druga para skrzydeł jest uwsteczniona, jednak nie u wszystkich. Pierwsza para natomiast, to charakterystycznie ubarwione półpokrywy, które nie są zbyt imponujące, przynajmniej w porównaniu do tych, które mają inne pluskwiaki.

Przy okazji jeszcze taka ciekawostka. Powszechnie wiadomo, że pluskwiaki różnoskrzydłe wyposażone są w specjalne gruczoły zapachowe, które sprawiają, że w sytuacjach zagrożenia wyjątkowo nieprzyjemnie pachną. Kowale są pod tym względem wyjątkiem. U dorosłych osobników, gruczoły te są wyjątkowo słabo rozwinięte, zaś u larw… są w jeszcze większym zaniku. To sprawia, że kowale praktycznie w ogóle nie śmierdzą… no chyba, że się uprzemy, złapiemy jakiegoś w rękę, porządnie go wytarmosimy, a potem przytkniemy do nosa. Wówczas istnieje niewielka szansa, że trochę go poczujemy.

Gdzie go można spotkać?

Kowal jest gatunkiem szeroko rozprzestrzenionym w całej Polsce. Najchętniej występuje w pobliżu ludzi, czyli na terenach miejskich, w pobliżu ulubionego drzewa, którym jest lipa. Przeważnie przesiaduje na pniach drzew, ale często również oddala się od nich na znaczne odległości. W środowisku naturalnym zdarza mu się występować rzadziej, ale bywają też miejsca w pobliżu starych lip, gdzie potrafi być naprawdę bardzo liczny (szczególnie przy nasłonecznionych drogach). Sam nie tak dawno zaobserwowałem takie skupiska w rezerwacie „Jezioro Kośno”, gdzie udało mi się znaleźć setki, a nawet tysiące, biegających w ściółce leśnej osobników.

Tryb życia

Nie da się ukryć, kowale uwielbiają towarzystwo. Pytanie jednak brzmi: dlaczego? Nie są absolutnie owadami społecznymi, nie współpracują ze sobą, a kiedy jest ich naprawdę bardzo dużo, w skrajnych przypadkach, dochodzi między nimi do aktów kanibalizmu (dorosłe napadają na młodsze i świeżo przeobrażone osobniki). Dlaczego więc, mimo to, trzymają się w dużych grupach? Odpowiedź jest bardzo prosta. Bezpieczeństwo. Dla potencjalnych drapieżników, widok tak ogromnej chmary owadów, jest z pewnością mocno dezorientujący, tym bardziej, że kowale mają jaskrawe, ostrzegawcze barwy. Nie ma zaś lepszego miejsca, by wyeksponować swą jaskrawość, niż pnie drzew (szczególnie lip ale także wiązów i kasztanowców), dlatego właśnie tak chętnie na nich przesiadują.

Podstawowym pożywieniem kowali bezskrzydłych są lipowe orzeszki…

Pojedyncze osobniki również nie są bezbronne. Choć z wydzielaniem cuchnących substancji mają spore kłopoty, to one same, są nimi całkowicie przesiąknięte. Dlatego właśnie, są wyjątkowo paskudne w smaku, o czym zresztą informuje ich czerwono-czarne ubarwienie. Z tego powodu, bez obaw mogą maszerować między nogami ptaków i innych owadożerców, nie musząc się obawiać, że zostaną pożarte. Czy jednak, aby na pewno nie mają żadnych wrogów naturalnych? Od czasu do czasu zdarza się, że kowale padają łupem pająków (nie raz znajdowałem je w pajęczych sieciach), jednak największym zagrożeniem dla tych pluskwiaków są… ludzie! By się o tym przekonać, wystarczy wybrać się na spacer chodnikiem, który wiedzie między lipami. Bez trudu się wówczas przekonamy, jak wiele z nich poległo pod butami spacerowiczów lub kołami rowerów.

…czasami jednak, mogą się pożywiać bardziej nietypowymi pokarmami. Ten osobnik, postanowił spróbować małego okruszka jakiegoś pieczywa (podejrzewam, że bułki)

Dlaczego więc kowale tak licznie pojawiają się na chodnikach? Powodów jest wiele: biegają, wygrzewają się (kowale są naprawdę łakome na promienie słoneczne), a także szukają pokarmu. Jakiego? Zgodnie z zasadą „w przyrodzie nic się nie marnuje,” chętnie wysysają soki z rozgniecionych towarzyszy. Wcześniej wspomniałem o ich skłonnościach do kanibalizmu, ale znacznie częściej są padlinożercami. Wysysają więc nie tylko martwych kolegów, ale również inne owady, padlinę większych zwierząt oraz ich odchody. Wszystko to jednak tylko uzupełnienie ich diety. Teraz zresztą wyjaśni się ich zamiłowanie do lip. Wielbicieli tych drzew, mogę jednak uspokoić, gdyż kowalom nie chodzi o same drzewa, ale ich nasiona. Dokładnie! To opadłe, walające się po ziemi i chodnikach orzeszki lipowe, stanowią ich główne źródło pokarmu. Kowale często więc zbierają się wokół nich pojedynczo lub w niewielkich grupkach, by wbijać w nie swoje kłujki i wysysać pożywne soki. Tutaj muszę podkreślić, że nigdy nie atakują nasion rosnących na drzewach, lecz te, które już z nich opadły. Dlatego właśnie, wbrew temu, co się o nich często myśli, kowale nie są szkodnikami, jeśli zaś drzewo, na którym się zadomowiły ma jakieś problemy zdrowotne, to znaczy, że ich przyczyna leży zupełnie gdzie indziej.

Wróćmy jednak jeszcze do lipowych orzeszków. Nie wiem, czy wiecie, ale są trujące i to nie dla ludzi, ale właśnie dla owadów! Nasiona lipy, zawierają bowiem pewną substancję, która wprawdzie nie zabija, ale i tak jest bardzo nieprzyjemna w skutkach. W jaki sposób? Otóż substancja naśladuje tzw. hormon młodociany (hormon juwenilny), który po dostaniu się do krwiobiegu owada, hamuje proces przeobrażenia się go w kolejne stadium rozwoju. To oznacza, że jeśli jakaś larwa wyssie taką substancję, zamiast stać się dorosłym owadem, na zawsze pozostanie w postaci larwalnej. W dodatku bardzo pokracznej, ponieważ hormon ten blokuje przeobrażenie, ale nie hamuje rośnięcia! A tak… nieporadnie wykształcone formy owadzie, przeważnie nie żyją zbyt długo. Trzeba więc przyznać, mechanizmy obronne tych drzew to żadna lipa… tyle tylko, że kowale zdołały się uodpornić na toksyny zawarte w orzeszkach. Co jednak najciekawsze, w dalszym ciągu są podatne na te same toksyny, tyle, że zawarte w innych roślinach. Dlatego właśnie, twardo trzymają się żerowania na nasionach lip… a czasem także ślazów i niektórych innych roślin. I tym koniec.

No dobrze, przejdźmy teraz do ostatniego podpunktu, jeśli chodzi o kowale, czyli zachowań godowych. Pod tym względem, naprawdę mają się czym popisać! Tak, teraz będzie o słynnych „tramwajarzach.” W rzeczywistości są to oczywiście kopulujące ze sobą parki. Zanim jednak do tego dojdzie, najpierw samczyk spotyka się z samiczką i zachęca ją do kopulacji, bębniąc w jej głowę swymi czułkami. Kiedy mu się uda, wówczas oboje sczepiają się ze sobą tyłami odwłoków i… ruszają do biegu. Dlaczego, zamiast siedzieć w miejscu i spełniać swój… naturalny obowiązek, ruszają w szaleńczą pogoń po trawnikach, chodnikach, murkach i pniach? Szczerze mówiąc nie mam pojęcia skąd u nich ten pęd do ruchu. Wiem jednak, że to zawsze samiczka pełni rolę lokomotywy, zaś samczyk jest jedynie wagonikiem, który posłusznie biegnie tyłem wszędzie tam, gdzie zapragnie jego wybranka. Tutaj warto zaznaczyć, że samiec potrafi sczepić się z samicą na kilka dni, a nawet cały tydzień! Po co?

O ile nie bardzo wiadomo co napędza samiczkę do biegu, o tyle powód samczyka do tak długiego złączenia z samiczką jest już dobrze znany. I celowo nie napisałem kopulacji, bo samo zapładnianie nie trwa wcale tak długo. Chodzi bowiem o to, by to geny sczepionego samca przysłużyły się do powstania nowego pokolenia! A jako że u kowali, to geny ostatniego, kopulującego z samicą osobnika, zostają do tego celu wykorzystane… to naturalne, że samiec robi wszystko, by nie dopuścić do jej kopulacji z rywalami. A najlepszy na to sposób, to po prostu mieć samiczkę cały czas na oku i jednocześnie tamować dostęp do otworu kopulacyjnego innym samcom! Oczywiście w międzyczasie często dochodzi do napaści ze strony rywali, którzy usiłują odłączyć od siebie parkę i uzyskać bezpośredni dostęp do samiczki. Wychodzi im to zresztą z różnym skutkiem. Tuż po kopulacji, samiczka składa około 50-100 jajeczek, w tunelikach wykopanych w ziemi, bądź między liśćmi. Wkrótce potem wylęgają się larwy. Te prowadzą mniej więcej podobny tryb życia co imago. Linieją pięć razy, zaś na jesieni osiągają dojrzałość płciową.

Kowale zimują jako dorosłe, ukryte w ściółce, bądź zagrzebane w ziemi. Kiedy nadchodzi wiosna, wówczas tłumnie opuszczają zimowiska i wychodzą na odsłonięte miejsca (murki, pnie drzew, chodniki, uschnięte liście), żeby jak najlepiej wygrzać swoje ciała w promieniach słońca. Kowale, jak na owady, są dość długowieczne i mogą przeżyć nawet 2 lata.

Glinik lulkarz (Corizus hyoscyami)

Jak zapowiedziałem na początku tekstu, wspomnę teraz o pewnym pluskwiaku, który swym wyglądem bardzo przypomina kowala bezskrzydłego. Co najciekawsze, nie jest jednak z nim spokrewniony i należy do zupełnie innej rodziny wysysowatych (Rhopalidae). Mowa oczywiście o gliniku lulkarzu. Choć jego ubarwienie bardzo przypomina to u kowala, to jest ono jednak dużo bledsze i różni się niektórymi detalami (np. głowa nie jest zupełnie czarna jak u kowali, a środek jego tułowia jest czerwony). Oprócz ubarwienia, glinik różni się także delikatniejszą, smuklejszą budową ciała, oraz tym, że jego skrzydła są znakomicie wykształcone i umożliwiają mu odbywanie lotów. W przeciwieństwie do kowali, gliniki nie tworzą tak wielkich grup. Wolą żyć pojedynczo lub w niewielkich skupiskach, usytuowanych głównie w różnego rodzaju zaroślach, w pobliżu obrzeży lasów, a raz trafił mi się nawet w jego głębi, na kwiecie zawilca. Generalnie jest bardzo liczny w całej Polsce, choć nie spotyka się go tak często jak kowala. Więcej na jego temat możecie przeczytać tutaj.

---

Galeria: